نگاهی به روابط ایران و روسیه

24 مهرماه 1386 برای اولین بار پس از پیروزی انقلاب اسلامی و همچنین بعد از فروپاشی شوروی، رییس جمهور روسیه وارد ایران شد. سفر ولادیمیر پوتین به تهران برای شرکت در دومین اجلاس روسای کشورهای حاشیه دریای خزر، 50 سال پس از آخرین سفر رییس جمهور روسیه به ایران انجام شد.

به گزارش ایرنا، ولادیمیر پوتین در شرایطی به ایران سفر کرد، که دو روز پیش از آن خبرگزاری اینترفکس روسیه به نقل از منابع امنیتی گزارش داده بود که چندین گروه انتحاری ترور رییس جمهور روسیه در تهران را تدارک دیده اند و پوتین هم از این گزارش ها مطلع شده است. پوتین که در آلمان به سر می برد، در واکنش به این اخبار گفت: «البته که به تهران می روم. اگر من به حرف های سرویس های امنیتی گوش کنم، هرگز نباید از خانه ام بیرون می آمدم.»

در همین حال «محمدعلی حسینی» سخنگوی وقت وزارت خارجه ایران، گزارش های منتشر شده را بی اساس خواند و آن را در راستای فعالیت های روانی دشمنان مناسبات ایران و روسیه دانست. 12 دی ماه همان سال اعلام شد که عامل پخش شایعه ترور پوتین در تهران که یکی از کارکنان یک شرکت مخابراتی بوده، بازداشت شد.

اجلاس سران کشورهای حاشیه دریای خزر گرچه نتیجه مشخصی درباره تعیین رژیم حقوقی دریای خزر نداشت و توافقی حاصل نکرد، اما از اهمیت سفر پوتین به تهران نکاست؛ چرا که پوتین با رهبر انقلاب دیدار کرد، بر تکمیل نیروگاه اتمی بوشهر تاکید کرده و دو ماه پس از سفر او، اولین محموله سوخت هسته ای مورد نیاز نیروگاه بوشهر به ایران ارسال شد.

روابط سینوسی؛ از عصر صفویه

روابط ایران و روسیه را می توان یکی از پر فراز و نشیب ترین روابط سیاسی دانست که گرچه در چند دهه اخیر به موفقیت هایی دست یافته، اما هنوز به نقطه ثبات نرسیده است. دلایل این کندی در پیشرفت روابط را می توان در تاریخ روابط ایران و روسیه از دوران صفویه تاکنون یافت؛ زمانی که هر کدام از دولت های اروپایی تلاش کردند برای کسب منافع اقتصادی و همچنین تضعیف دولت عثمانی، به پادشاهان صفوی نزدیک شوند، اما روابط روسیه با ایران در آن زمان، تنها از دریچه سیاسی و نظامی بود، نه تجاری و بازرگانی.

اولین بار در زمان شاه عباس اول، مناسبات ایران و روسیه وارد روابط تجاری شد. اما بر تخت نشستن پتر کبیر، سبب شد تا دوباره حمله به ایران در دستور کار قرار گیرد. پادشاهی سلطان حسین در ایران هم به انگیزه های توسعه طلبانه پتر کبیر برای تصرف ایران دامن می زد. حمله ارتش پتر کبیر در اردیبهشت 1102 به مرزهای ایران در حالی آغاز شد که محمود افغان بر تخت پادشاهی ایران نشسته بود. سربازان روسیه از رودخانه ولگا به دریای مازندران رسیدند و داغستان را اشغال کردند و پس از تصرف شماخی و دربند، به بادکوبه و گنجه دست یافتند و سرزمین های پهناوری از خاک آن روز ایران و حتی گیلان و مازندران امروز را هم جدا کردند. در همین حال حکومت عثمانی هم بخش های دیگری از خاک ایران را تصرف کرد و بخش های شرقی به روسیه رسید و بخش های غربی به عثمانی.

عقب نشینی بزرگ؛ از ترس لشکر نادر

ظهور نادرشاه افشار اما روسیه را عقب نشاند. نادر پس از آنکه عثمانی را مجبور به ترک خاک ایران کرد، روسیه را تهدید کرد که خاک ایران را ترک کنند. نوادگان پتر کبیر هم از ترس ناتوانی از مقابله با لشکر نادر، شبانه از گیلان مازندران و قفقاز خارج شدند. اولین قرارداد انحصار تجارت روسیه در زمان علی مرادخان زندی بسته شد و انحصار تجارت در گیلان و مازندران به روسیه رسید.

پس از آن نفوذ دولت روسیه در ایران و جنگ های میان دو کشور، موجب تحمیل قراردادهای ترکمانچای و گلستان به ایران و وارد آمدن ضربه های سهمناک به استقلال ایران شد و زمینه سوءاستفاده انگلستان را نیز فراهم آورد. قرارداد ترکمانچای و قرارداد 1857 پاریس، به ترتیب روسیه و انگلستان را حاکمان بلامنازع ایران ساخت و رقابت برای کسب منافع بیشتر از شاهان قاجار چنان بود که بیشتر منابع کشور در دستان بیگانگان اداره می شد.

انقلاب اکتبر؛ تغییر مسیر روسیه

اما پس از انقلاب بلشویکی در اکتبر 1917 که 97 سال پیش رخ داد، روابط روسیه با ایران تغییر اساسی کرد و دولت شوروی سوسیالیستی تلاش کرد ایران را جذب بلوک قدرت خود کند. به همین دلیل بود که تمام امتیازات اخذ شده از ایران در زمان روسیه تزاری را باطل کردند و در اولین قدم، قرارداد 1907 را لغو کردند. این قرارداد در جنگ جهانی اول امضا شد و ایران را به سه منطقه تحت نفوذ روسیه، انگلیس و منطقه بی طرف تقسیم می کرد.

دولت شوروی در زمان رضاشاه و محمدرضا پهلوی که ایران جزء کشورهای وابسته به بلوک غرب بود، در رفتار با ایران نرمش نشان می داد و حتی تلاش می کرد روابط دو جانبه را در سطوح مختلف اقتصادی، سیاسی و حتی نظامی گسترش دهد. اما با پاسخ منفی اما محتاطانه محمدرضا پهلوی مواجه شد که گرچه مایل به برقراری روابط تجاری و بازرگانی بود، اما به دلیل وابستگی به بلوک غرب، تمایلی به نزدیک شدن به شوروی نداشت.

حمله به افغانستان و حمایت از عراق؛ موانع رابطه

پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، در ابتدا تغییر جدی در روابط ایران و شوروی ایجاد نکرد و دولتمردان آن کشور با به کار بردن تعبیر «انقلاب اسلامی» نشان دادند که در برابر مردم ایران نیستند. سقوط شاه موجب تضعیف امریکا در خاورمیانه، خروج ایران از پیمان سنتو و انحلال دو مرکز نظامی و استراتژیکی امریکا در «بنده شاه» و «کبکان» شد و طبیعی بود که شوروی از این رخدادها راضی باشد و شکست اردوگاه غرب در ایران موجب شادمانی آنها بود.

تهاجم شوروی به افغانستان برای پشتیبانی از دولت کمونیست آن کشور که 9 سال اشغال و درگیری و کشتار در پی داشت و یک میلیون کشته و 5 میلیون مهاجر و آواره بر جای گذاشت، اما واکنش انقلابی امام خمینی رحمةالله علیه را برانگیخت و روابط دو کشور دچار تنش شد. دستگیری سران حزب توده در ایران در اردیبهشت 1362 به اتهام تلاش برای براندازی، روابط ایران و شوروی را سردتر کرد و 18 دیپلمات شوروی از ایران اخراج شدند. این در حالی بود که پیروزی های پیاپی ایران در جنگ تحمیلی که از سال 1361 آغاز شده بود، شوروی را به حمایت آشکار از دولت عراق واداشته بود.

پایان جنگ سرد؛ پایان سردی روابط

با روی کار آمدن گورباچف و همچنین پایان جنگ تحمیلی 8 ساله عراق علیه ایران، ارسال پیام امام خمینی رحمةالله علیه به گورباچف و همچنین ملاقات ادوارد شوارد نادزه وزیر خارجه شوروی با امام و تسلیم پیام گورباچف، همگی نشانه هایی از روابط نزدیک تر ایران با شوروی بودند. دیدار هاشمی رفسنجانی از مسکو در سال 1368 را می توان نخستین گام عملی برای برقراری مناسبات دو جانبه دانست که با امضای توافقنامه تسلیحاتی برای تقویت ظرفیت دفاعی ایران به سرانجام رسید.

یک سال بعد اما ظهور یلتسین که در پی نزدیک کردن روسیه به غرب بود، بار دیگر روابط ایران و روسیه را با بن بست مواجه کرد. با این حال روی کار آمدن ولادیمیر پوتین دو سال پس از فروپاشی شوروی، توانست روابط ایران و روسیه را وارد دوران ثبات کند. گرچه اختلاف در تعیین رژیم حقوقی دریای خزر و لاینحل ماندن آن پس از 23 سال مذاکره و 4 دوره برگزاری نشست روسای جمهور، به جایی نرسیده است و همچنان روسیه، قزاقستان، آذربایجان و ترکمنستان موانعی جدی در حق حاکمیت ایران بر 20 درصد دریای خزر ایجاد کرده اند؛ حقی که به صراحت در قرارداد سال 1940 بر آن تاکید شده است.

چهارمین نشست سران کشورهای ساحلی دریای خزر دوشنبه 7 مهر سال جاری در آستراخان روسیه برگزار شد و توافقاتی هم در بر داشت، اما موضوع اصلی اختلافی که حل و فصل نهایی نظام جدید حقوقی در دریای خزر است، همچنان سربسته و بی نتیجه مانده است. معمایی که صدها جلسه در سطح کارشناسان، وزاری خارجه و روسای جمهور نتوانسته پاسخی برای آن بیابد.