دیپلماسی و هنر سخنگویی

سخنگويی نوعی کارکرد فرهنگی- ديپلماسی است که در جهت « هدايت و مديريت »، « آگاه سازی افکار عمومی در داخل و خارج » و « تعامل با دست اندرکاران رسانه ای » عمل می کند.

سخنگويان در کشورهای مختلف همواره با توجه و اشراف به ظرافت ها و حساسيت های اين پست حساس، نقطه نظرات، مواضع و بيانيه های رسمی را به اطلاع افکار عمومی می رسانند، ضمن آنکه جريان سازی و مديريت افکار عمومی بين المللی نيز در حيطه وظايف سخنگو قرار دارد.

هدف از سخنگويی و اطلاع رسانی، مهندسی رضايت جامعه است. سخنگويان به عنوان خدمتگزاران دولت و مردم، وظيفه انتقال بيشترين حد از اخبار و اطلاعات به جامعه را دارند، تا ضمن اينکه ذهن جامعه را از توجه به اخبار غير موثق و شايعات دور نگاه می دارند، در عين حال، فشار های موجود را از دوش دولت که در معرض سوالات مختلف است و خبرنگاران که به دنبال پاسخ به سوالات خود هستند، برداشته و در نتيجه، رسانه را به چشم و گوش شهروندان نسبت به دولت تبديل کنند. در جوامع آزاد، اين روش و رفتار، تضمين کننده بقای کشور و حکومت تلقی می گردد.
سخنگويی در کشورهای جهان سوم يک کار بسيار سخت و مشقت بار و در مواقعی خطرناک جلوه می کند چرا که در اينگونه کشور ها هنوز اين ذهنيت شکل نگرفته است که رسانه ها می تواند با نشر بيشترين خبر و اطلاعات، تضمين کننده بقای کشور و دولت باشد. در کشورهای جهان سوم، ديد غالب نسبت به رسانه، مبتنی بر داشتن نگرش خصمانه از سوی آنها به دولت، اعتقاد به وجود افراد ماجراجو و مشکل ساز و در مواقعی عوامل بيگانه در رسانه ها و وجود رقابت غيـر سالـم در عرصه فعـالـيت های رسانه ای است که این نوع نگاه به رسانه، ناخود آگاه به بسیاری از آن ها شکل اپوزيسيون می بخشد، که اين امر نه تنها مانع نگاه حرفه ای و کارآمد به رسانه در اين کشورها می شود، بلکه نقش سازنده آن نيز در نظر نگرفته نشده و از رسانه به عنوان عنصر مخرب نام برده می شود. که اين کار فعاليت يک شخص به عنوان سخنگو را که ارتباط مستمر با رسانه ها دارد و رسانه را مکمل شغل خود برای نشر اطلاعات می داند در اين کشورها به مراتب سخت تر و دشوار تر از ساير کشورها می نماياند.

در اغلب کشور ها، سخنگويان سعی می کنند در نهايت صداقت و امانت داری، حفظ اعتماد عمومی و همراهی با مردم و رسانه، وظيفه سخنگويی خود را به نحو احسن انجام دهند، ولی در عين حال همچنين سعی دارند تا به شکلی زيرکانه و با ترفند های بيشمار و غير محسوس، افکار عمومی مردم کشورشان و آحاد مخاطبان خارجی را دستکاری کرده و به سمت و سوی مورد نظر سوق دهند.

در تمامی کشورها، سخنگو بيشتر با رسانه ها، اشخاص، نهاد ها و ارگان ها و موقعيت و شرايط فعالان عرصه سياست سروکار دارد. اما سخنگو در ايران خود را در جايگاهی می بيند که بايــد توجــه ويژه ای نيز به اشخاص، نهاد های مذهبی، نهادهای دولتی و حتی غير دولتی داشته باشد، تا بتواند بــا بهره گيری از اشراف و آگاهی کامل بر تمامی روند های خبری و سياسی و رخداد های مختلف، نقش اطلاع رسانی هوشمندانه و آنچه که در چارچوب مجموعه مصالح نظام و کشور و منافع ملی است را بنحوی بسيار سنجيده و فاخر اعلام کند و افکار عمومی را آنگونه که برآيند اهداف نظام و دولت ايجاب می کند، هدايت نمايد.

بررسی و مطالعه ساختار سخنگويی در کشورهای مختلف جهان ضمن اينکه به دانش ديپلماسی عمومی و رسانه ای جمهوری اسلامی ايران کمک می کند و آن را غنی می سازد، همچنـين ناظـر بر تجربه های گوناگون و موفق سخنگويی در جوامع مختـلف است. در نوشتار حاضر سعی شده است نگارنده با استفاده از تجربه طولانی فعاليت در حوزه رسانه در داخل و خارج از کشور، با استفاده از تجربه های موفق سخنگویی در کشورهای مختلف و برخی منابع موجود در این رابطه، تعريفی از سخنگوئي و الزامات پذيرش و فعاليت در اين سمت را ارائه دهد. تعاریفی که عمدتاً متکی بر تجربه و عمل بوده و می تواند مورد استفاده بخش های مختلف علمی و دانشگاهی کشورمان و همچنین سخنگویان محترم قرار گیرد.

فعاليت بخش های مربوط به سخنگوئی در وزارت خانه ها و نهاد های رسمی و غير رسمی در اغلب کشورهای دنيا شباهت بسيار زيادی به هم دارد. اما به دليل تفاوت اساسی موجود در سيستم حکومتی، ضرورت های ناشی از نوع سيستم حاکم، نوع و نحوه روابط با کشورها و شکل فعاليت های منطقه ای و بين المللی و روابط دو جانبه و چند جانبه، برخـی تفاوت ها در شيوه عمل وجود دارد که امری طبيعی و ضروری است.

در ارتباط با مسائل و مشکلات مربوط به شغل سخنگوئی، موارد زير شامل همه سخنگويان در نهاد ها و وزارتخانه های کشورهای مختلف می شود که پيرامون هر کدام از آنها توضيحات ضروری داده شده است.

حساسيت شغل سخنگويی

برای برخی افراد که از روش کار سخنگويی اطلاع چندانی ندارند، در نگاه اول، سمت سخنگويی، سمتی آسان، بدون دردسر و البته جالب و مهيج جلوه می کند که پذيرفتن آن به قول معروف به خطرش می ارزد. اما آنهايی که از نزديک با امر سخنگويی و شرح وظايف ادارات تحت نظر سخنگو آشنا هستند، به خوبی از حساسيت و مشکلات بسيار زياد اين سمت، استرس دائمی سخنگوو تلاش 24 ساعته و بدون وقفه او و همکارانش آگاه هستند. لذا اگر گفته شود سخنگويی مهمترين، حساس ترين و مشکل ترين شغل در هر کشوری محسوب می شود، سخن به گزاف گفته نشده است. مقايسه چهره يک سخنگو در ابتدای تصدی اين پست، با چهره تکیده و موهای سفيد شده وی پس از گذشت يک تا دو سال از فعاليت در اين سمت، مشکلات، نگرانی ها، فشار های عصبی و دغدغه های وی را به خوبی آشکار می سازد.

غلب سخنگویان حتی با گذشت مدت ها از انتصاب به اين سمت و داشتن برنامه های مستمر سخنگويی، همچنان زمانی که پشت تريبون سخنگويی قرار می گيرند، فشار بسيار زيادی را متحمل می شوند. لرزش دست ها، چهره نگران، لکنت زبان، عصبانی شدن سریع و ...... از آثار اين فشار دائمی است. یکی از سخنگویان اظهار می داشت تا مدت ها پشت تریبون می لرزید. سخنگوی دیگری نیز اظهار می داشت که بعد از اتمام جلسه سخنگويی و پائین آمدن از پشت تریبون سخنگويی ، تا مدت کوتاهی چشمانش دچار تاری ديد می شد و برای لحظاتی اطراف خود را خوب نمی دید. شایان ذکر است که از اینگونه موارد بسیار زیاد گزارش شده است.
سخنگو زمانی برای استراحت مناسب ندارد، او از صبح زود تا نيمه های شب يا در حال مطالعه و تحقيق و کنکاش در خبرها است و يا در تماس با مقامات در سطوح مختلف، مسئولان وزارتخانه ها و نهاد ها و ارگان ها برای تکميل اطلاعات خود و يا در حال پاسخگويی به سوالات و تلفن های وابستگان به رسانه ها است. علاوه بر اين، حضور در جلسات، بازديد از محل رسانه ها، ايراد سخنرانی در مراکز سياسی، رسانه ای، علمی و فرهنگی و همراهی وزير و ....... نيز تنگناهای خاص خود را دارد.

حضور سخنگو در پشت تريبون سخنگويی، تفاوتی با حضور يک ورزشکار در يک رقابت ورزشی فشرده ندارد، اما او وارد رقابتی ناعادلانه می شود که در يک سوی آن يک نفر " سخنگو " قرار داشته و در طرف مقابل، ده ها نفر با طرز فکر مختلف، وابستگی گوناگون، در هيبت دوست، دشمن و يا بی طرف در برابر او صف کشيده اند. سخنگو در حالی که آماده پاسخگويی به سوالات معمول، غير معمول و حتی موضوعات غير قابل پيش بينی شده است به خوبی می داند که هر کلمه و سخن او، به عنوان مواضع يک نظام، بار سياسی- حقوقی پيدا خواهدکرد و يک اشتباه کوچک می تواند تبعات غير قابل جبران در اوضاع داخلی، روابط خارجی و در سطوح منطقه ای و بين المللی داشته باشد. او در مقابل خود، سيل سوالات گوناگون خبرنگارانی را می بيند که سعی دارند تا با پيچيده کردن هرچه بيشتر سوالات، کشاندن سخنگو به اتخاذ مواضع مورد علاقه و با پس و پيش کردن کلمات و جملات و تفسير يک طرفه از اظهارات او، به آنچه که می خواهند، برسند. سخنگو در اين پيکار ناچار است بعضاً به سوالاتی پاسخ دهد که تا لحظه شروع جلسه حتی کوچکترين اطلاعی از موضوع نداشته است. اينجا است که يک سخنگو بايد هنر خود را با نحوه پاسخگويي به سوالات نشان دهد تا اين امر، وی را از همه افراد حاضر در جلسه متمايز سازد.

در يک جمله می توان گفت که سخنگويی يک هنر است. هر کسی نمی تواند در مقام يک سخنگو قرار گيرد، مگر اينکه به مفهوم واقعی، يک هنرمند در عرصه سياست باشد.

ويژگی های يک سخنگو

به دليل سختی فوق العاده کار سخنگويی، کسی که چنيـن سمتـی را می پـذيـرد، بايـد از ويژگی های خاص برخوردار باشد. در غير اينصورت، وی با مشکلات بسيار زيادی روبرو خواهد شد که اين امر نه تنها سخنگو را در داخل مجموعه وزارت و يا نهاد متبوع خود با مشکل روبرو خواهد ساخت، بلکه فشار های خارج از وزارتخانه نيز او را در معرض آسيب های روحی و روانی عديده ای قرار خواهد داد که اين امر محققاً به فرسودگی جسمی زود هنگام سخنگو منجر خواهد شد. بخشی از ويژگی هائی که يک سخنگو بايد داشته باشد، عبارتند از:
- تحمل پذيری
- خونسرد بودن
- داشتن کاريزما
- داشتن فن بيان
- نکته سنج بودن
- داشتن جسارت
- مهارت در سخنرانی
- داشتن تحصيلات عالی
- تسلط به زبان انگليسی
- داشتن پشتوانه سياسی
- کارشناس حرفه ای بودن
- نداشتن نقطه ضعف خاص
- دارا بودن روابط عمومی قوی
- تسلط به تاريخ ايران و جهان
- تسلط به زبان و ادبيات فارسی
- خوشرو بودن در عين وجود فشار
- توانايی برقراری ارتباط با خبرنگاران
- داشتن چهره مناسب، هيکل موزون
- برخوردار بودن از صبر و حوصله زياد
- داشتن توان درک روانشناسی انسان ها
- داشتن موضع انعطاف پذير نسبت به واقعيات
- داشتن توانايی پيش بينی و کنترل موضوعات
- وارد بودن به ادبيات سياسی و واژه های بين المللی
- داشتن ارتباطات خوب داخلی با مقامات بالا و نهاد ها
- داشتن سابقه سفارت و يا ماموريت ثابت خارج از کشور
- برخوردار بودن از خوش رويي دائمی، شوخ طبعی، ادب و....

وظايف اصلی يک سخنگو

سخنگو در واقع دو نقش اصلی را بر عهده دارد. جمع آوری اطلاعات و انتقال آن به رسانه
توضيح چگونگي تأثير برنامه‌ها و سياست‌هاي دولت به شهروندان وظيفه ديگر سخنگو است. اين تلاش که در جهت اطلاع رساني عمومي موضوعات صورت می گيرد، به مردم کمک مي‌کند تا دريابند چگونه موضوعات مختلف مي‌تواند بر زندگي آنان تأثير گذار باشد. دولت‌ها اطلاعات زيادي در اختيار دارند، آنها نيازمند روشی مؤثر، براي انتقال اطلاعات به شهروندان هستند، اينجا است که سخنگو قدم به ميدان مي‌گذارد. سخنگو مانند خبرنگاري است که درون دولت کار مي‌کند و براي مردم اطلاعات گرد‌آوري مي‌کند، لذا اين وظيفه سخنگو است تا در بيشترين حد ممکن، اطلاعات را به مردم منتقل کند".

در بسياری از کشورها تاکيد زيادی به عمل می آيد که سخنگو بيشترين حد ممکن از اطلاعات را به مردم منتقل کند. اما محدوديت های خاص در کشور های جهان سوم، مشکلات ناشی از سوء استفاده های سياسی، استفاده دشمنان داخلی و خارجی اين کشورها و سوء استفاده گروه های سياسی موافق و مخالف از اخبار و اطلاعات منتشرشده. امکان نشر گسترده خبر و اطلاعات را از سخنگو در اين کشورها سلب می کند. سخنگو در واقع در این کشور ها در مسيری لغزنده حرکت می کند که احتياط و ملاحظه کاری بيش از حد را شرط جلوگيری از سقوط وی قرار می دهد.

مديريت حوزه سخنگويی

نگاه دقيق به نحوه فعاليت و عملکرد سخنگوی يک دستگاه و يا وزارتخانه می تواند معرف اين نکته باشد که سخنگو علاوه بر نقش سخنگويی، در حوزه مديريتی و به تبع آن برنامه ريزی و شکل دهی استراتژی تبليغی - رسانه ای آن دستگاه يا وزارتخانه نيز نقش تعيين کننده ای را بر عهده دارد که به بخشی از آن اشاره می شود:

- رسيدگي به پرسش‌ رسانه ها
- انجام وظيفه به عنوان سخنگو
- مديريت فعاليت‌هاي ادارات رسانه ای
- برگزاري نشست های مطبوعاتي هفتگی
- برگزاری جلسات خبر روزانه، هفتگی و يا موردی
- نظارت بر انتشارات حوزه تحت نظر در داخل و خارج
- تهيه و انتشار بيانيه های مطبوعاتي، اطلاعيه ها و غيره
- مساعدت به انجام مصاحبه خبرنگاران با ساير مقامات وزارتخانه
- برگزاری جلسات اطلاع‌رساني براي رسانه‌ها با مقامات وزارتخانه
- توصيه به مقامات دولتي و کارشناسان درباره نوع روابط رسانه ای
- انجام وظيفه به عنوان حلقه ارتباطي با روساي ساير نهاد های دولتي
- نظارت به نوشتن سخنراني‌ها يا حداقل بررسي سخنراني‌ها و پيام آن‌ها
- برنامه‌ريزي و مديريت فعاليت‌هاي رسانه‌اي به منظور ايجاد پيام منسجم و دراز مدت
- ياري دادن به سياست‌هاي دولت و شکل‌گيري استراتژي‌ها به منظور انتقال آنها به رسانه‌ها و مردم
- ارزيابي بعد از اطلاع رساني و دريافتن اين مساله که آيا رويداد تأثير مورد نظر را داشته يا نه و تصميم گيري در مورد چگونگي عملکرد بهتر در آينده

دغدغه های شغل سخنگويی

بررسی اجمالی شيوه عملکرد سخنگويان معرف يک نکته است و آن اينکه سخنگويان در هر کشوری، دارای مسائل، مشکلات و دغدغه های مشترک هستند. بخشی از دغدغه های مشترک سخنگويان در کشورهای مختلف را می توان در مـــوارد زير دسته بندی کرد:
- نياز متقابل سخنگو به رسانه و بالعکس
- تفسير به رای از سوی رسانه ها در برخی از مواقع
- دخالت انديشه های سياسی و گروهی در طرح سوال
- درخواست پاسخ به موضوعات محرمانه و طبقه بندی شده
- گلايه خبرنگاران از عدم دريافت پاسخ صريح به سوالاتشان
- کليشه ای شدن پاسخ به برخی سوالات به دليل تکرار موضوع
- دريافت قطره چکانی اطلاعات از نهاد ها و وزارتخانه های مختلف
- فاش ساختن اطلاعات محرمانه از طريق طرح سوال و سپس انتشار موضوع به نقل از سخنگو
- بروز اشتباهات کلامی و مفهومی که در سخنگويی های مستقيم احتمال آن همواره وجود دارد.
- اقدام غير دوستانه تعدادی از رسانه ها در نقل قول مطالبی که بر عدم انتشار آن قبلاً تاکيد می شود.
- ايراد و اعتراض گاه و بيگاه شخصيت ها، گروه های سياسی و نهاد ها و سازمان ها نسبت به برخی اظهارات
- طرح سوالات غير مستند، مربوط به گذشته، بی ارتباط با موضوع جلسه سخنگويی و تاثير گذار بر منافع ملی
- مواجه شدن با سوالات بيشمار پيرامون موضوعاتی که اطلاعات کافی نسبت به آن در اختيار سخنگو گذاشته نشده است.
- رفتار غير حرفه ای برخی از خبرنگاران که منجر به بروز برخی سوء تفاهمات و انتقال مطالب به شکل غير حرفه ای و سليقه ای می شود.
- وجود رقابت دائم نزد رسانه ها برای کسب خبر و تحليل دست اول، اختصاصی و جنجالی و غيره که فشار ناشی از اين رقابت را به دوش سخنگو می اندازد.

موضوع ديگری که سخنگو همواره با آن دست به گريبان است، عدم تغذيه مناسب اطلاعاتی از سوی ساير نهاد ها و وزارتخانه است.

انتظارات از سخنگو

در تمامی کشورها، انتظار از سخنگو بسيار بالا بوده و وی نه تنها مسئول اطلاع رسانی و توجيه برخی مواضع اتخاذ شده از سوی شخصيت های رسمی و غير رسمی است، بلکه در عين حال وظيفه پردازش، تزئين و زيبا سازی مواضع اعلامی را نيز بر عهده دارد.

از سخنگو انتظار می رود جريان سازی رسانه ای داشته باشد در حالی که فقط بخشی از ابزار ها را در دست خود دارد. اما در واقع بايد گفت که سخنگو شعبده باز نيست که بتواند برنامه يا سياستی را که موفق نيست، موفق جلوه دهد و يا اينکه در خصوص موفقيت هائی سخن بگويد که عملاً وجود ندارند و کسانی را خوب جلوه دهد که فاقد اين خصلت می باشند، اما اين يک انديشه غالب در بسياری از کشورها است که سخنگو بايد از چنان تبحر، زرنگی و هنر برخوردار باشد که نه تنها شعبده بازی کند بکه سليقه مقامات بالاتر را نيز در اعلام مواضع در نظر بگيرد.

انتظارات خبرنگاران از سخنگو را نيز بايد به موارد فوق اضافه نمود. برخی از خبرنگاران انتظارهای خود را به شرح زير اعلام کرده اند:

- بيان مواضع به صورت صريح، شفاف، قاطع
- برقراری ارتباط صميمی با خبرنگاران رسانه ها
- اجتناب از سخنرانی برای خبرنگاران در جلسات سخنگويی
- اتخاذ مواضع واقع بينانه و معنا دار در خصوص اتفاقات و حوادث
- پرهيز استفاده از ايراد جملات زايد و زياده گوئی در ميان مواضع و حين پاسخ به سوالات
- اتخاذ مواضع و ارائه پاسخ شفاف به شبهات و مسائل پيش آمده
- اطلاع کافی از موضوعات حول مسائل مطروحه و اطلاع رسانی سريع پيرامون آن ها
- داشتن ارتباط مستمر با مديران مسئول و سردبيران مطبوعات، خبرگزاری ها و ساير مراکز خبری
- بررسی روزانه و مورد به مورد اخبار و عدم ابراز بی اطلاعی پيرامون يک، يا چند موضوع در يک جلسه

مارگريت اچ ساليوان از سخنگويان اسبق در آمريکا معتقد است:
- يک سخنگو شعبده باز نيست که بتواند برنامه يا سياستي را که موفق نيست، موفقيت آميز جلوه دهد.
- يک سخنگو نمي تواند از مقامات دولتي تصويري از افراد صادق بسازد، اگر آنها افراد صادقي نباشند.
- يک سخنگو نمي‌تواند دولتي را تصوير کند که مشکلات را مي‌شناسد و به آنها پاسخ گو است، در حالی که مشکلات همچنان پا برجا مانده و کاري در مورد آنها انجام نمی شود.
- يک سخنگو نمی‌ تواند مطبوعات را درباره باز بودن دولتي كه باز نيست قانع کند يا درباره مهارت‌هاي مديريتي مأموران دولتي که اصولاً موفق نيستند، تبليغ نمايد.
- يک سخنگو نمي‌تواند اهداف دولتي را زماني که مديران دولت خود درباره آن اهداف دچار ترديد هستند، به درستی منتقل کند.

سخنگويی و اعتماد

قابل اعتماد بودن، مهم‌ترين صفت يک سخنگو است. اگر رسانه ها اعتماد خود را به سخنگو از دست بدهند، سخنگو نه تنها نخواهد توانست تلاش های دولت را در رسانه ها منعکس کرده و بازتاب دهد، بلکه با ادامه اين روند، خود وی نيز به تدريج از جريان اطلاعات درون دولت کنار گذاشته خواهد شد که اين امر خود زمينه سقوط وی را فراهم خواهد آورد. لذا سخنگو بايد اعتماد به خود را همواره حفظ کند. براي تأثير گذار بودن، يک سخنگو بايد مورد باور رسانه ها باشد، اگر پاسخ ‌هاي پيشين او گمراه کننده بوده باشند، آنان ديگر سخنان او را باور نخواهند کرد.

سخنگويان در صورت پيروی از رويه فوق، به سرعت اعتماد رسانه ها و به تبع آن جامعه را نسبت به خود از دست خواهند داد و در نتيجه ضربه جبران ناپذيری به اعتماد و باور عمومی به دولت حاکم وارد خواهند ساخت. برخورد صادقانه، ارائه اطلاعات به صورت شفاف و پرهيز از نشر خبر و يا ارائه اطلاعات کذب، مانع از ايراد اتهام دروغ گويی و نداشتن صداقت به يک سخنگو و در نتيجه دولت حاکم خواهد شد.


مشکلات و موانع کار سخنگويی
در ارتباط با مشکلات و موانع کار سخنگويی بايد گفت:
- سخنگو بايد واکنش سريع داشته باشد.
- سخنگو بايد بدون وقفه و مداوم کار کند.
- سخنگو بايد بتواند پيش بيني نشدني‌ها را کنترل کند.
- سخنگو بايد به طور همزمان کارهاي زيادي را مديريت کند.
- سخنگو بايد رفتار حرفه‌اي عالي و شفاف و درستکارانه داشته باشد.
- يک سخنگو از حقايق هر چه سريع تر آگاه شود، کمک بزرگي به او خواهد شد.
- سخنگو بايد با خبرنگاران رفتار مساوي داشته باشد يعني نسبت به خبرنگاري امتياز ويژه قائل نشود.

به طور خلاصه، کار سخنگو ايجاب مي‌کند تا به منظور جلوگيری از هر گونه مشکل غير قابل پيش بينی، تعامل مثبت با همه طرف ها داشته باشد. با مقام دولتي که برايش کار مي کند، با همکاران خود در بخش های مختلف، با کارمندان عاليرتبه دولت، با رسانه ها و با بوروکراسي دائمي، بويژه اگر او با نظر خاص سياسي به کار گمارده شده باشد. سخنگو همچنين بايد هنگام ضرورت، در دسترس وزير و آنگاه که وزير در مرکز توجه رسانه ها قرار دارد، در پس زمينه قرار گيرد.

رابطه سخنگو با دولت و مقامات دولتی بايد به گونه ای دوستانه، محترمانه، عميق و مستمر باشد که سخنگو بلافاصله در جريان اخبار دولت، تصميمات متخذه و غيره قرار گيرد، در غير اينصورت سخنگو از جريان اطلاعات درون دولت کنار گذاشته می شود که اين امر موقعيت سخنگو را به شدت تضعيف می کند.

اين وضعيت خطيری است که سخنگويان ( به جز سخنگوی دولت ) را تهديد می کند، سخنگويان ساير نهاد ها بايد در جريان اطلاعات درون دولت قرار گيرند، برای اين کار، سخنگويان بايد خود را امين دولت و کارگزار و رابط دولت با رسانه ها بدانند، تا اعتماد دو طرفه بين آنان و دولت به وجود آيد. ضمن آنکه آنان نبايد جناحی و حزبی فکر و عمل کنند.

شايان ذکر است که انتخاب سخنگو با نظر دولت می تواند به روند همکاری مشترک ميان وی و مجموعه دولت کمک نمايد.

راه و رسم رفتار سخنگويی

سخنگو معرف موقعيت دولت به اجتماع است، اما به نوعي، مدافع علايق رسانه و مردم در درون دولت هم می باشد. اين نقش دوگانه، گاهي از نظر اخلاقي وی را در موقعيت‌هاي دشوار قرار مي‌دهد هر گونه سخن سخنگو، معرف نحوه رفتار و عملکرد دولت حاکم نيز خواهد بود لذا ايجاد اعتماد و پرهيز از هرگونه رفتار نامناسب چون ايراد سخنان غير موثق، احياناً کذب و ..... ضربه کاری بر موقعيت دولت نزد اجتماع خواهد زد.

يک ديپلمات خارجی در اين رابطه اظهار می داشت:
از جمله اولين آموزش هايی که در وزارت امور خارجه کشور ما به ديپلمات های تازه کار می دهند، اين است که می گويند: " يک ديپلمات هيچگاه دروغ نمی گويد چرا که دليلی وجود ندارد تا همه واقعيت ها را مطرح نمايد." اين رفتار در مورد سخنگويان نيز می تواند صادق باشد.

اعتماد رسانه‌ها به يک سخنگو با زحمت و در طول زمان و با عملکرد بسيار حرفه‌اي و اخلاقي به دست می آيد. بنابر اين يکی از مهمترين اهداف يک سخنگو بايد جلب اعتماد و حفظ آن باشد .

بايدها در سخنگويی

شغل سخنگويی به دليل برخوردار بودن از حساسيت فوق العاده زياد و ويژه، همواره با بايدها و نبايدها روبرو است. چنانچه گفته شود اين شغل، تنها شغل مهم دولتي است که همه چيز در آن سفيد و يا سياه است، سخن به گزاف گفته نشده است. توجه به بايد ها در سخنگويی امری ضروری است. موفقيت و يا عدم موفقيت يک سخنگو نيز تا حدود زيادی بستگی به رعايت و يا عدم رعايت اين موضوع دارد. در همين رابطه نکاتی که يک سخنگو بايد مورد توجه قرار دهد، عبارتند از:

- سخنگو بايد منصف باشد.
- سخنگو بايد به زبان ساده سخن بگويد.
- يک سخنگو بايد هميشه حقيقت را بگويد.
- سخنگو بايد کارگزار مردم و امانت دار آنان باشد.
- سخنگو بايد تا حد امکان با رسانه‌ها بي‌پرده باشد.
- سخنگو بايد در جهت منافع اجتماع کار بکند.
- سخنگو نبايد در پاسخگويی به سوالات بی اشتياق باشد.
- سخنگو بايد اشتباهات خود را هرچه سريع تر اصلاح کند.
- سخنگو بايد تصور کند که هرچه مي‌گويد، براي همه است.
- سخنگو بايد از به کار بردن زبان نامفهوم يا اصطلاحات خاص خودداري کند.
- يک سخنگو بايد زندگی حرفه ای خود را هماهنگ با منافع اجتماع شکل دهد.
- سخنگو بعد از اينکه اظهار نظري کرد، بايد سعي کند دیگر آن را محرمانه اعلام ننمايد.
- سخنگو بايد صادق و دقيق باشد. قابل اعتماد بودن و شهرت سخنگو به اين کار بستگی دارد.
- آستانه تحمل سخنگو در شوخی ها، سوالات غير مرتبط، جهت دار و حتی غير محترمانه بايد کاملاً بالا باشد.
- سخنگو بايد به منظور اجتناب از شگفت‌زده شدن افراد، با ساير ادارات و وزارتخانه‌ها هماهنگي داشته باشد.
- سخنگو اگر پاسخ پرسشي را نمي‌داند، بايد به آن اعتراف کند و بگويد جواب را پيدا کرده و بعداً ارائه خواهد نمود.
- اگر مقاله‌اي چاپ شد که با واقعيت تطابق نداشت، سخنگو بايد خبرنگار مربوطه را فرا خوانده و مؤدبانه به آنچه که خطا بوده، با دليل و مدرک اشاره نمايد.
- سخنگو بايد هميشه جواب تلفن‌ها را بدهد و يا از دستياري بخواهد تا به موقع جواب تلفن‌ها را بدهد تا خبرنگاران بتوانند در موعد مقرر کارشان را انجام دهند.
- سخنگو بايد سعي کند اطلاعاتي را به دست آورد که خبرنگاران مي‌خواهند، بدانند، حتی اگر به اين دليل مجبور به کار بيشترشود، مثلاً تا دير وقت در محل کار بماند و يا اينکه شخصاً مطلب درخواستي را تحويل دهد.
- سخنگو بايد برنامه کار رسانه ها را برنامه خود تلقی نمايد. تلفن‌هاي خود را بررسی کند وا با پاسخي مناسب، جواب تلفن ها را بدهد.
- سخنگو بايد ملاقات‌هاي روزانه هم با کارشناسان رسانه ای و هم با ساير کارشناسان نهاد و يا وزارتخانه متبوع خود داشته باشد تا همه آنها در جريان اخبار و اطلاعات قرار گيرند.

نبايد ها در سخنگويی

- سخنگو نبايد به هنگام روبرو شدن با خبر بد، دروغ بگويد.
- سخنگو بايد مشکلات را شناسايي کرده و در جهت اصلاح آن بکوشد.
- سخنگو نبايد از پاسخگويی به تلفن‌هاي خبرنگاران تحت هر عنوانی اجتناب ورزد.
- سخنگو نبايد پرده‌پوشي کند. اگر دروغ بگويد يا پنهان‌کاری کند، اعتماد به او از بين خواهد رفت.
- سخنگو نبايد فقط به خلاصه اخبار اکتفا کند بلکه بايد به تحليل‌هاي هفتگي يا ماهيانه هم که مي‌توانند گرايش‌ها را مورد بررسي قرار دهند، توجه نمايد.

در اين خصوص تاکيد زيادی بر راستگويی، پرهيز از دروغ، تلاش برای حفظ اعتماد خبرنگاران و پاسخگويی به تمامی سوالات آنها شده است. خبرنگاران چنانچه موفق به دريافت اطلاعات دست اول و موثق از سخنگو نشوند، ناچار از مراجعه به ساير منابع خواهند شد. در نتيجه خبر و اطلاع، نه به صورت دلخواه سخنگو و دولت که به صورت مغشوش، غير واقعی و به شکل دلخواه آنان (خبرنگاران) منتشر می شود که ضرر و زيان آن به مراتب بيشتر از اعلام موضوع از سوی سخنگو است.

سخنگويی و نشر حقايق

با گسترش شبکه های ارتباطی، پوشاندن حقايق از مردم کاری بس دشوار و غير ممکن شده است. اينترنت، راديو، شبکه های ماهواره ای تلويزيونی، تلفن همراه، روزنامه ها، شبکه های اجتماعی و ...... در قرن حاضر يکه تازی می کنند و هر آن چه را که دولت ها نمی خواهند، به راحتی به درون اجتماع می برند. جامعه شناسان معتقدند که صداقت در نشر خبر و اطلاعات و تلاش برای اطلاع مردم از حقايق، نقش مهمی را در تثبيت حاکميت نظام های سياسی و به تبع آن دولت ها بازی می کند. مساله ای که از قرن هجدهم تا کنون به آن تاکيد شده است.

سخنگويی و پاسخ به سوالات

سخنگويان روزانه با ده ها سوال از سوی رسانه ها روبرو هستند، بررسی و پاسخ به اين سوالات بيشترين وقت و حوصله يک سخنگو را به خود اختصاص می دهد. اين امر در واقع وظيفه اصلی است که بر دوش سخنگو گذاشته شده است. يک سخنگو بايد بداند که هر چقدر او بتواند به سوالات مخاطبين پاسخ دهد به همان نسبت از گسترش شايعه و انتشار اخبار نامربوط و بعضاً نادرست و حتی مغرضانه از سوی مردم و رسانه ها و جلوگيری کرده است.

رو به ‌رو شدن سخنگو با اشتباهات

- اگر نقل‌قولي به اشتباه از سخنگو چاپ شد و يا اطلاعاتی نادرست داده شد، سخنگو بايد سريعاً وارد عمل شود. با خبرنگار مربوطه صحبت کند و بدون تهديد او حقايق را مطرح و بخواهد که هر چه درباره اصلاح اشتباه مذکور مي‌گويد براي همگان اعلام شود. سخنگو چنانچه از طريق خبرنگار به نتيجه نرسيد بايد به سردبير رسانه مورد نظرمراجعه کند.
- سخنگو مي‌تواند تقاضاي تکذيب يا اصلاح يک اشتباه را داشته باشد، بسياري از مقامات چنين مي‌کنند. اما بعضي احساس مي‌کنند که با دوباره مطرح کردن آن، فقط باعث مي‌شوند موضوع دوباره زنده شده يا اطلاعات نادرست در اذهان باقي بماند. گرچه خبر اشتباه با اينترنت تا ابد در دسترس است. به همين دليل اغلب تقاضاي اصلاح، راهي درست است. آنچه که سخنگو انجام مي‌دهد، بستگي به اشتباه و شدت آن دارد. اما در اشتباهات جزيي نيز بايد با خبرنگار تماس گرفته شود و خبر يا نقل ‌قول اشتباه اصلاح گردد.

سخنگويی و جسارت

کار سخنگويی هم جسورانه است و هم واکنشي. جسورانه بودن اين شغل را در تلاش بر تأکيد بر برخي مواضع مي توان شاهد بود و واكنشي بودن آن را می توان در پاسخ‌گويي به پرسش‌هاي خبرگزاران مشاهده کرد.

سخنگو يک انسان جسور به تمام معنی است. جسارت وی اگر جنبه ذاتی نيز نداشته باشد، پس از گذشت مدتی از تقبل مسئوليت سخنگويی و بر حسب ضرورت چنين شغل پر دردسری به دست می آيد. پاسخ به سوالات از پشت تريبون سخنگويی در حالی که مواضع يک نظام در قالب کلمات و جملات بايد فی البداهه عرضه گردد و هر کلمه آن بار مثبت، منفی، حقوقی، سياسی و تبعات خاص خود را خواهد داشت، نيازمند داشتن جسارتی فوق العاده از سوی شخص سخنگو است که مسئوليت اين پست خطير را پذيرفته است.

در اهميت جلسات سخنگويی و قرار گرفتن سخنگو در پشت تريبون، همين بس که سخنگوی يک نهاد رسمی در حالی که عازم محل مصاحبه بود وقتی در مقام پاسخ به اين سوال که عازم کجاست؟ قرار گرفت، گفت: به قتلگاه می روم. اين جمله بسيار کوتاه، ضمن اينکه معرف نهايت نگرانی و اضطراب سخنگويان از حضور در نشست های روزانه و يا هفتگی سخنگويی با خبرنگاران است، در عين حال نيز معرف جسارت و شايستگی وی است که با قبول اين مسئوليت خطير، با گام های استوار به سمت چنين تريبونی حرکت می کند.

رابطه سخنگو با خبرنگاران

يک سخنگو نبايد انتظار داشته باشد که دوست يا دشمن روزنامه‌نگاران تلقی شود. روزنامه‌نگاران بايد ناظران بي‌طرف دولت و فعاليت‌ها و برنامه‌هايش باشند. در يک دموکراسي، دولت و رسانه ها نمي‌توانند شريک و متحد باشند. آنها حريفان طبيعي يکديگر با عملکردي متفاوت هستند.
بهترين تعبير برای رابطه سخنگو با خبرنگار، رابطه شکار با شکارچی است. خبرنگار در قالب شکارچی و سخنگو در قالب شکار همواره با هم درگير مبارزه ای تمام نشدنی هستند. خبرنگار به دنبال کسب اخبار، اطلاعات و اتخاذ مواضعی خاص است که می خواهد در جهت تمايل و خواسته خود، سازمان و تشکيلات مورد نظر و يا منافع کشور خويش، ( اگر خبرنگار خارجی باشد) از زبان سخنگو بيرون بيايد، تا بتواند اهداف خود، سازمان و يا کشور متبوعش را پوشش دهد و سخنگو در مقام شکار، سعی دارد تا با اتخاذ مواضع وزين، شفاف، منطبق با واقعيات و با پرهيز از دروغگويی و .... بهانه لازم را به خبرنگار ندهد، لذا اين مبارزه ای دائمی است که همواره جريان داشته و خواهد داشت.

اما بايد متذکر شد که هريک ( سخنگو و خبرنگار ) بايد به نقش ديگري احترام بگذارد و در عين حال بپذيرد که تنشي طبيعي بين آن دو وجود دارد، از سوی ديگر در برخي از مواقع اين ارتباطي است که در آن مقامات دولتي سعي مي‌کنند روايت خود را از وقايع بگويند يا اصلاً از هر گونه آشکار سازي اجتناب ورزند و خبرنگاران در جستجوي اشتباهات وتلاش براي پراکندن اطلاعات هستند، در هر صورت، اين يک ارتباط دو جانبه الزام آور برای طرفين محسوب می شود.

خبر‌نگاران به ياری سخنگو نياز دارند تا از برنامه‌ها و اعمال دولت مطلع گردند. سخنگو هم نياز دارد که روزنامه‌نگاران اطلاعات درباره برنامه‌ها و عملکرد دولت را به مردم منتقل کنند. برخي سخنگويان انتظار دارند که روزنامه‌نگاري که دوست اجتماعي آنان است، مطلبي منفي ننويسد، اما يک روزنامه‌نگار حرفه‌اي اجازه نمي دهد که دوستي با مقامي دولتي بر سر راه خبر يا مقاله‌اي قرار گيرد.

در بسياری از کشور ها رويه ای مد شده است که خبرنگاران ضمن تماس با مسئولان آن کشور، به هر شکل سعی می کنند تا اخبار و اطلاعاتی هر چند خام و تائيد نشده را پيرامون برخی موضوعات کسب کنند. آنها اين اطلاعات را که از طريق روابط دوستانه و شخصی و يا از طريق شرکت در نشست های اطلاع رسانی نيمه محرمانه به دست آورده اند، بعضاً به نقل از اشخاص موهوم چون يک منبع، يک مقام سياسی، يک مقام آگاه و...... منتشر می کنند. سخنگو چنانچه تمايلی به ديدن نقل قول مستقيم و يا غير مستقيم از خود در خصوص يک موضوع را در صفحه اول روزنامه ها ندارد، بهتر است چيزی در مورد آن نگويد که می تواند توصيه ای بسيار منطقی و بجا تلقی شود.
سخنگويان مي‌توانند روابط حرفه‌اي دوستانه با يک خبرنگار داشته باشند، اما روابط شخصی برای آنان می تواند، مشکل ساز باشد. زماني خواهد رسيد که يک خبرنگار بايد سؤال هايی جستجو‌گرانه مطرح كند و يا موضوعی را بيان کند که ممکن است، خلاف ميل سخنگو باشد، سخنگو نمي تواند به دوستي تکيه کند چيزي در اين ميان لطمه خواهد خورد يا روابط حرفه‌اي يا دوستي. در هر صورت لازم است با خبرنگاران روابط حرفه‌اي وجود داشته باشد تا دوستانه.
" در مجموع نياز متقابل سخنگو به رسانه و رسانه به سخنگو موضوعی آشکار و مبرهن است. رسانه ها در عين حال که می توانند عملکرد يک فرد، سازمان و تشکيلات را موجه جلوه دهند، در عين حال از اين قدرت برخوردارند که عکس آن نيز عمل کنند. احترام متقابل، رعايت ادب و نزاکت در برخورد با ارباب جرايد، رعايت حد دوستی و رفاقت، عدم تبعيض ميان خبرنگاران و همکاری مستمر و حساب شده و صادقانه با آنها می تواند خبرنگاران را به همکاری مستمر با سخنگو راغب نموده و زمينه استفاده از موقعيت رسانه را برای وی فراهم آورد.

نحوه ارتباط سخنگو با خبرنگاران

روش ارجح سخنگويی اظهار مطالب آشکار است. يک سخنگو بايد همواره تصور کند همه آنچه را که به يک خبرنگار مي‌گويد، سر از رسانه درخواهد آورد، بويژه اينکه در ابتداي کار باشد و خبرنگاران را يا نشناسد و يا کمتر بشناسد. بارها اتفاق افتاده است که اظهارات دوستانه و غير رسمی حتی با تاکيد بر عدم انتشار آن، بعد ها سر از رسانه ها در آورده اند. لذا سخنگو چنانچه علاقمند به انتشار موضوعی در رسانه ها نيست، بهتر است از پرداختن به آن موضوع خودداری کند.

سخنگو و ارتباطات تلفنی

سخنگويان معمولاً شماره تلفن ثابت و يا همراه خود را به رسانه‌ها مي دهند و يا اغلب تلفن نماينده رسانه را مي‌گيرند تا بعد بتوانند به سؤالات وی پاسخ دهند. سخنگویی اظهار می داشت:
" من ترجيح مي‌دهم، خبرنگاري در خانه به من زنگ بزند و اطلاعات دقيق و کامل بگيرد تا اينکه مطلبي سرهم بندي شده را منتشر نمايد".

در هر صورت لازم است که يک سخنگو تلفن خود را همواره روشن نگه‌ دارد و به سوال و يا سوالات خبرنگاري که تماس گرفته پاسخ دهد، در غير اين صورت رسانه ها براي دريافت اطلاعات سراغ افراد ديگري مي‌روند که چه بسا پاسخ نادرست آنها منجر به خارج شدن کنترل موضوع از دست سخنگو نيز بشود.

رابطه سخنگو با مقامات مافوق

براي اينکه يك سخنگو تأثيرگذار باشد، بايد روابطي نزديک و بر اساس احترام متقابل با مقام دولتي که براي او کار مي‌کند، داشته باشد، اگر سخنگو در مقـام مسئول مطبـوعاتـي در شکل گيري سياستی شرکت نداشته باشد، در درک متن سياست‌ها و توضيح آن به رسانه‌ها با مشکل روبرو خواهد شد.

سخنگو بايد روابط و دسترسی بسيار نزديک به رئيس جمهور، وزرا و معاونان آنها داشته باشد و در تدوين سياست ها و تصميم گيری های مهم نقش داشته و از پيامد های منتج از اقدامات پيشنهادی مطلع باشد تا بتواند با درک متن سياست ها و اطلاع از جزئيات آن در مقام سخنگويی موفق عمل نمايد.

هماهنگي با ساير سخنگويان

هر گونه فعاليت يک بخش سخنگويي موفق، به ميزان زيادي بستگي به هماهنگي با ساير ادارات، کارشناسان و با بيرون از وزارتخانه متبوع دارد، چه بسا ديده شده است که خبرنگاری عليرغم دريافت پاسخ از سخنگوی يک نهاد يا يک وزارتخانه، با سخنگويان ساير نهاد ها، ارگان ها و حتی شخصيت ها تماس گرفته است تا تناقضات احتمالی در پاسخ و يا صحت و سقم موضوع را کنترل مجدد نموده و يا احياناً شاهد شنيدن سخنان متفاوت از آنان باشد.

سخنگويی و اخلاق

بر اخلاق مدار بودن شغل سخنگويی در همه کشورها تاکيد شده است. اين به معنی ايجاد اعتماد و شفاف بودن و داشتن صداقت در کار و غيره نيست، بلکه با موضوع اخلاق در جامعه و آزادی رسانه و تعهد شرافتمندانه نسبت به اجتماع مربوط می شود. سخنگويان بايد بر صداقت، امانت داری، عدم ارائه اطلاعات غلط و گمراه کننده، عدم افشای اسرار دولتی، عدم رانت خواری اطلاعاتی، اخذ هرگونه پاداش و حق الزحمه و يا هر چيز مادی از افراد و سازمان ها و هرگونه سوء استفاده از مقام سخنگويی معتقد باشند و بر آن پای بفشارند.

 


^* کارشناس وزارت خارجه