«ائتلاف» چیست و چه انواعی دارد؟

عصر ایران - ائتلاف (Coalition) عبارت است از گروه‌بندی بازیگران سیاسیِ رقیب که در پی احساس خطر مشترک یا پی بردن به این موضوع که جدا از هم و مستقلاً نمی‌توانند به هدف‌هایشان برسند، با هم متحد می‌شوند.

ائتلاف غالبا همسویی و اتحادی موقت است. معمولا رقبا به دلایلی با یکدیگر ائتلاف می‌کنند. بنابراین اتئلاف معمولا با "اتحاد پایدار" فرق دارد.

اگرچه می‌توان گفت رقبا گاهی بر سر پاره‌ای "اصول" با یکدیگر در ائتلاف‌اند. مثلا ائتلاف گروه‌های سیاسی رقیب می‌تواند باعث گذار به دموکراسی شود. به این معنا، این گروه‌ها بر سر اصول دموکراتیک همچنان در ائتلاف‌اند ولی در ذیل این ائتلاف ضمنی و اساسی، با یکدیگر رقابت می‌کنند. اما چنین معنایی از ائتلاف، در واقع معنای موسعی است که این مفهوم را تا حدی تهی از معنا یا فاقد فایدۀ نظری و تحلیلی می‌سازد.

ائتلاف‌ها در دو سطح کلان ملی و بین‌المللی صورت می‌گیرد. در سطح ملی نیز ائتلاف دو سطح دارد. گاهی بین احزاب (یا در درون احزاب) صورت می‌گیرد، گاهی فراتر از احزاب محقق می‌شود.

بنابراین ائتلاف سه سطح حزبی، فراحزبی و بین‌المللی دارد. در سطح بین‌المللی، معمولا دولت‌های رقیب با یکدیگر ائتلاف می‌کنند، اما منطقا بازیگرانی غیر از دولت‌های ملی نیز می‌توانند ائتلاف کنند.

ائتلاف‌های انتخاباتی اتحادهایی‌اند که احزاب از طریق آن‌ها توافق می‌کنند با یکدیگر رقابت نکنند. معمولا خطر یک حزب قوی‌تر یا حزب دیگر، موجب ائتلاف‌‌های انتخاباتی بین گروه‌هایی می‌شود که علی‌‌القاعده رقیب یکدیگرند و همسویی ایدئولوژیک یا سیاسی ندارند.

مثلا یکی از ائتلاف‌های انتخاباتی بسیار مشهور و موثر در ایران پس از انقلاب اسلامی، ائتلاف مجمع روحانیون مبارز با حزب کارگزاران سازندگی در آستانۀ انتخابات ریاست جمهوری سال 1376 بود.

این دو تشکل سیاسی اختلافاتی اساسی در قبال مسائل اقتصادی و فرهنگی داشتند ولی برای ممانعت از به قدرت رسیدن محافظه‌کاران (یا جناح راست)، اختلافاتشان را کنار گذاشتند و با یکدیگر ائتلاف کردند؛ ائتلافی که موجب پیروزی محمد خاتمی در انتخابات شد.

ائتلاف‌هایی که در مجلس‌های قانونگذاری صورت می‌گیرد عبارت‌اند از توافق بین دو یا چند حزب برای پشتیبانی از لایحه یا برنامه‌ای خاص.

حکومت‌های ائتلافی نیز حاصل توافق‌های رسمی بین دو یا چند حزب‌اند که مستلزم توزیع مناصب وزارتی میان احزاب است. مثلا الان در اسرائیل حکومتی ائتلافی بر سر کار است و در چند سال گذشته نیز چنین بوده و به دلیل شکننده بودن ائتلاف‌ها، حکومت (قوۀ مجریه) در اسرائیل چند بار سقوط کرده است.

به طور معمول نیاز به تامین کنترل اکثریت بر مجلس انگیزۀ تشکیل ائتلاف‌های حکومتی است. "ائتلاف بزرگ" یا "حکومت ملی" از همۀ حزب‌های بزرگ بوجود می‌آید، اما چنین ائتلافی معمولا هنگام بحران سراسری یا وضعیت اضطراری اقتصادی ایجاد می‌شود.

در درون احزاب نیز گاهی ائتلاف بین چهره‌های رقیب صورت می‌گیرد تا هدفی درون‌حزبی محقق شود. مثلا اکثر چهره‌های برجستۀ حزب محافظه‌کار بریتانیا، که برخی از آن‌ها نیز در درون آن حزب رقیب یکدیگر برای کسب رهبری حزب بودند، در سال 1992 با یکدیگر ائتلاف کردند تا جان میجر رهبر حزب شود و مارگارت تاچر از رهبری حزب برکنار گردد. اما پس از انتخاب جان میجر به رهبری حزب، طبیعتا تداوم آن ائتلاف منتفی بود و انتقادات درون‌حزبی از عملکرد جان میجر مطرح می‌شد.

در نظام دوحزبی آمریکا ائتلاف به گروه‌بندی‌هایی اطلاق می‌شود که خارج از خطوط حزبی بر سر بیانیه‌های خاص کنگره صورت می‌گیرد.

در سطح بین‌المللی، ائتلاف بریتانیا و آمریکا با اتحاد جماهیر شوروی برای شکست دادن هیتلر، ائتلافی تاریخ‌ساز بوده است. پس از شکست هیتلر، از آنجا که شوروی رقیب آمریکا و بریتانیا بود، آن ائتلاف هم منتفی شد.

تداوم آن همسویی فقط با اتحاد شوروی با آن دو کشور غربی میسر بود؛ چراکه ائتلاف غالبا موقت است و بین رقبا و علیه دشمن مشترک صورت می‌گیرد. دشمن به این معنا، کشوری است که به کشورهای مؤتلف اعلان جنگ کرده یا با آن‌ها وارد جنگ شده است.

در حوزۀ احزاب، ائتلاف معمولا گروهی حزبی یا پارلمانی است که عمرش کوتاه‌تر از حزب است. با این حال برخی از عالمان سیاست، ائتلاف پایدار را هم در کنار ائتلاف موقت ممکن می‌دانند.

بر این اساس، ائتلاف پایدار به صورت "جبهۀ احزاب" ظاهر می‌شود و هدف آن صرفا کسب امتیازات موقتی نیست. آنچه در ایران جناح راست یا جناح چپ خوانده می‌شد، در واقع "جبهۀ احزاب" بود. ائتلاف دائمی نهایتا موجب ذوب اجزاء تشکیل‌دهندۀ ائتلاف در درون یک واحد کلی‌تر می‌شود.

در چارچوب سیاست داخلی کشورها، ائتلاف‌ها به سه دستۀ انتخاباتی، پارلمانی و حکومتی تقسیم می‌شوند.

ائئلاف انتخاباتی به شکل معرفی کاندیداهای مشترک تجلی پیدا می‌کند. ائتلاف پارلمانی ائتلاف گروه‌ها و جناح‌های داخلی پارلمان‌ها بر حول موافقت یا مخالفت با دولت یا در مسائل خاصی است. ائتلاف حکومتی نیز همکاری احزاب سیاسی در درون قوۀ مجریه برای ادارۀ امور کشور است.

از لحاظ علمی، ائتلافات بر اساس الگوی "بازی‌های چندنفره" مطالعه می‌شوند. در "تئوری بازی‌ها" از بازی‌های دونفره و چندنفره سخن به میان می‌آید. در بازی‌های دونفره مسئلۀ اساسی این است که هر یک از طرفین چه استراتژی و روشی برگزیند تا حریف را از میدان به در کند.

اما در بازی چندنفره مسئله این است که چه بازیگر دیگری را باید برگزینند تا در برد نهایی موثر باشد. ائتلاف در واقع مستلزم وجود بیش از دو بازیگر است. یعنی یک بازی چندنفره است.

از حیث اهمیت عملی باید گفت ائتلاف از پدیده‌های بسیار رایج و فراگیر در جهان سیاست است و در واقع نشانگر بُعد سازش در مقابل بُعد ستیزه در زندگی سیاسی است.

از این حیث می‌توان گفت دیکتاتوری‌ها بازی‌های یک‌نفره هستند ولی دموکراسی‌ها بازی‌های چندنفره‌اند. هر بازی چندنفره طبعا نیازمند ائتلاف است.

در حقیقت ائتلاف یکی از مهم‌ترین ابزارهای تخصیص و توزیع ارزش‌ها و منابع سیای در جامعه به شمار می‌رود.

شرط امکان ائتلاف وجود چندین شکاف اجتماعی است که بر اساس آن‌ها چندین بلوک سیاسی یا حزبی پیدا شوند و احتمالا با یکدیگر ائتلاف کنند. اما در عین حال ائتلاف مستلزم امکان سازش در ورای این شکاف‌ها است.

معمولا ائتلاف‌ها موجب اعتدال در زندگی سیاسی می‌شوند و از افراط‌گرایی چپ و راست جلوگیری می‌کنند. مهم‌ترین کارویژه اصلی ائتلاف این است که از یکسو شکاف‌های اجتماعی را سازش‌پذیر می‌کند ولی از سوی دیگر آن‌ها را مضحمل هم نمی‌کند.

 اصولا هیچ جامعه‌ای فاقد شکاف اجتماعی نیست و از بین رفتن کلیۀ شکاف‌های اجتماعی، حتی اگر به به زور سرنیزه میسر باشد، جامعه‌ای یکدست و عاری از تنوع می‌سازد که تک‌صدایی بر آن حاکم است.

در چنین جامعه‌ای، که آشکارا خصلتی فاشیستی دارد، دیگر نیازی به ائتلاف نیست و تنها بازیگر سیاسی، یعنی دیکتاتور به تنهایی برای همه تصمیم می‌گیرد. آلمان در دوران هیتلر مصداق بارز چنین جامعه‌ای بود.   

بیشتر بخوانید:

تمرکزگرایی و تمرکززدایی چیست؟

«یهودستیزی» چیست؟

«پراگماتیسم» چیست؟

تماشاخانه

لک لک‌های سفید دیگر برای تهرانی‌ها خوشبختی نمی‌آورند؟ چرا لک لک‌ها از تهران رفتند؟ (فیلم)

تصاویری که از سقوط یک هواپیما در چین ضبط شده / مرگ همه مسافرها (فیلم)

فیلم های دیگر